Dịp này, khi cả nước đang trong niềm tự hào kỷ niệm các ngày lễ lớn, ký ức về những năm tháng đầu tiên của cách mạng lại ùa về trên mỗi làng quê Nghệ - Tĩnh. Trong không khí ấy, Triển lãm trưng bày “Khát vọng tự do” nhân kỷ niệm 95 năm Xô viết Nghệ Tĩnh (1930-2025) tại Bảo tàng Nghệ An - Xô viết Nghệ Tĩnh (phường Thành Vinh, Nghệ An) càng trở nên đặc biệt.

Những hình ảnh, hiện vật gắn liền với quá trình hoạt động, đấu tranh của những người cộng sản kiên trung và Nhân dân Nghệ An - Hà Tĩnh đã gợi nhắc về khí thế sôi nổi, quật cường vùng lên tranh đấu. Phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh đã trở thành “cuộc thử lửa” đầu tiên của cách mạng Việt Nam. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng đánh giá: “Tuy đế quốc Pháp đã dập tắt phong trào đó trong một biển máu nhưng Xô viết Nghệ Tĩnh đã chứng tỏ tinh thần oanh liệt và năng lực cách mạng của Nhân dân lao động Việt Nam. Phong trào tuy thất bại, nhưng nó rèn lực lượng cho cuộc Cách mạng Tháng Tám thắng lợi sau này”.

Trung tá Mai Thanh Hải (Công tác tại Phòng Tham mưu, Bộ CHQS tỉnh Hà Tĩnh) bày tỏ: “Là thân nhân các chiến sỹ Xô viết được mời tham dự sự kiện, gặp mặt, tọa đàm với thân nhân các chiến sỹ Xô viết Nghệ Tĩnh do Bảo tàng Nghệ An - Xô viết Nghệ Tĩnh tổ chức (ngày 8/9/2025 - PV), tôi vô cùng xúc động. Được nghe những câu chuyện cảm động về những tấm gương anh dũng, kiên trung của các chiến sỹ Xô viết Nghệ Tĩnh và tận mắt xem triển lãm hình ảnh, hiện vật cùng những câu chuyện chú thích tại triển lãm, tôi như được gặp lại ông cha mình. Niềm tự hào về truyền thống gia đình, quê hương trở thành động lực mãnh liệt để thế hệ chúng tôi thêm nỗ lực hơn, viết tiếp trang sử vàng chói lọi ấy”.

Anh Hải là hậu duệ của cụ Mai Hòe (1864-1952) ở xã Tân Lộc cũ, nay là xã Hồng Lộc. Gia đình cụ Mai Hòe có 13 người gồm cụ và 9 người con (6 con đẻ, 2 con dâu, 1 con rể) cùng 3 người cháu đều tham gia hoạt động cách mạng, có 7 người bị địch bắt tù đày và tra tấn dã man, có người bị địch bắt đến 3 lần như các đồng chí: Mai Cát, Mai Đỉnh, Mai Trác. Trong đó, liệt sỹ Mai Trác bị địch bắt tra tấn đã hy sinh tại nơi giam giữ ở Can Lộc.

Tại Bảo tàng Nghệ An - Xô viết Nghệ Tĩnh hiện còn lưu giữ nhiều tư liệu hiện vật về các chiến sỹ Xô viết trong gia đình cụ Mai Hòe, như: các bức ảnh, tài liệu viết tay của các chiến sỹ. Đặc biệt là chiếc quả mây đỏ, được cụ Mai Đỉnh (ông nội anh Mai Thanh Hải) đan trong quá trình bị địch bắt và giam giữ tại Nhà lao Hà Tĩnh (1931-1934)…

Trước khi hợp nhất với Bảo tàng Nghệ An (tháng 4/2025), Bảo tàng Xô viết Nghệ Tĩnh (thành lập năm 1960) lưu giữ nhiều hiện vật về phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Từ chỗ chỉ có một số ít tư liệu, hiện vật, đến nay sau 65 năm, bảo tàng đã sưu tầm, bảo quản gần 17.000 hiện vật, tư liệu quý về phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Đằng sau con số ấy là sự miệt mài cống hiến của nhiều thế hệ cán bộ.

Ông Nguyễn Xuân Bách (quê ở xã Gia Hanh, nguyên cán bộ Bảo tàng Xô viết Nghệ Tĩnh, giai đoạn 1978-1991) nhớ lại: “Những năm 80 của thế kỷ XX, hiện vật còn rất ít. Chúng tôi rong ruổi điền dã khắp các làng quê bằng chiếc xe đạp cũ kỹ, có khi hằng tuần, hằng tháng. Từ Kỳ Anh, Can Lộc, Cẩm Xuyên, Hương Sơn…, chúng tôi tìm gặp nhân chứng, nghe bà con kể lại, sưu tầm từng hiện vật. Nhiều di tích cũng được lập hồ sơ xếp hạng từ những chuyến đi ấy. Chính sự góp nhặt ấy đã góp phần hoàn chỉnh bức tranh phong trào Xô viết trên quê hương Nghệ Tĩnh”.

Bà Trương Quế Phương (nguyên Phó Giám đốc bảo tàng) kể: “Tôi nhớ mãi một người mẹ ở xã Thuần Thiện (nay là xã Tùng Lộc, Hà Tĩnh) đã mời chúng tôi ở lại, nấu cơm cho ăn, kể chuyện nuôi giấu chiến sĩ và còn tặng cả bộ mâm bát từng dùng trong những năm tháng ấy. Nhờ những tấm lòng như thế, bảo tàng mới có được kho tư liệu quý giá hôm nay”.

Bước vào không gian trưng bày tại Bảo tàng Nghệ An - Xô viết Nghệ Tĩnh, công chúng có thể tận mắt thấy những chiếc trống da bò từng hiệu triệu hàng vạn người dân khởi nghĩa; những lá cờ búa liềm, cờ Tổ quốc đã phai màu nhưng vẫn thắm tươi lý tưởng; những dụng cụ in truyền đơn bí mật, vũ khí thô sơ của đội tự vệ đỏ, hay chiếc va li, túi da đựng tài liệu của cán bộ cách mạng. Mỗi hiện vật đều là hiện thân “lời kể” về quá khứ hào hùng.

Đặc biệt, nhiều hồi ký của các chiến sỹ Xô viết đã được lưu giữ, tái hiện con đường đấu tranh đầy gian khổ nhưng kiên cường. Tiêu biểu như đồng chí Trần Chí Tín (1898-1987, xã Tứ Mỹ) lãnh đạo phong trào Xô viết Hương Sơn, chỉ huy khởi nghĩa tháng 8/1945; đồng chí Lê Bảng (1905-1978, xã Hồng Lộc) một trong những đảng viên cộng sản đầu tiên ở Hồng Lộc, người trực tiếp treo cờ khởi nghĩa tại huyện đường Can Lộc vào chiều 16/8/1945. Ngoài ra, tại đây còn có hồi ký của các đồng chí: Nguyễn Cứ, Trần Xy, Lê Tử Trâm, Kiều Liêu, Đặng Nghiệm… Mỗi trang viết của các đồng chí đều thấm đẫm khí phách và lòng trung thành tuyệt đối với lý tưởng cách mạng.

Bà Trần Thị Hồng Nhung, Phó Giám đốc Bảo tàng Nghệ An - Xô viết Nghệ Tĩnh khẳng định: “Không chỉ lưu giữ hiện vật, bảo tàng còn xuất bản hàng chục đầu sách ghi lại câu chuyện đấu tranh anh dũng của các chiến sĩ cộng sản. Chúng tôi tự hào được tiếp bước thế hệ đi trước, nỗ lực giữ gìn và lan tỏa quá khứ hào hùng của ông cha qua từng hiện vật, tư liệu về Xô viết Nghệ Tĩnh 1930-1931”.

Những lá cờ, tiếng trống, từng trang hồi ký, từng kỷ vật tại Bảo tàng Nghệ An - Xô viết Nghệ Tĩnh đã phần nào tái hiện cao trào cách mạng bi tráng, tinh thần bất khuất của Nhân dân Nghệ Tĩnh, tạo tiền đề cho thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám 1945.

Với thế hệ trẻ hôm nay, mỗi bước chân tham quan Bảo tàng Nghệ An - Xô viết Nghệ Tĩnh là một lần chạm vào quá khứ, để thấy rõ những gì hôm nay có được đã được đánh đổi bằng máu xương, nước mắt của cha ông. Từ đó, mỗi người thêm một lần tự nhắc mình về trách nhiệm gìn giữ, phát huy tinh thần bất khuất, tiếp nối ngọn lửa của các thế hệ đi trước.